Liczne badania epidemiologiczne wskazują na istnienie statystycznych powiązań pomiędzy podwyższonym poziomem pyłu zawieszonego w powietrzu, a występowaniem negatywnych skutków zdrowotnych, dlatego stały monitoring pyłów zawieszonych w powietrzu jest tak bardzo istotny.

Pył zawieszony jest złożoną mieszaniną cząstek różniących się składem chemicznym, kształtem i rozmiarem. Może być emitowany ze źródeł naturalnych (erozja, skał, gleb, aerozol morski) jak i z działalności człowieka (spalanie paliw, emisja komunikacyjna). Niektóre cząstki emitowane są do atmosfery bezpośrednio ze źródeł, inne formują się za pomocą procesów zachodzących w atmosferze – parowania, kondensacji i przemian chemicznych. Jest to dodatkowy argument przemawiający za monitorowaniem jakości powietrza w celu dokładnego przeanalizowania problemów i w końcowym efekcie redukcję poziomów zanieczyszczeń. Bardzo pożądane jest znalezienie rozsądnego balansu pomiędzy powietrzem dobrej jakości a opracowaniem odpowiednich programów naprawczych, które nie będą pociągały negatywnych skutków ekonomicznych.

Czym mniejszy rozmiar cząsteczek pyłu tym większa szkodliwość i niebezpieczeństwo dla zdrowia szczególnie osób starszych i dzieci.

Kategorie podziału analizowanego pyłu:

• PM1: Masa (w μg) cząsteczek pyłu mniejszych niż 1 μm, w 1m³.

• PM2.5: Masa (w μg) cząsteczek pyłu mniejszych niż 2.5 μm, w 1m³.

• PM10: Masa (w μg) cząsteczek pyłu mniejszych niż 10 μm, w 1m³.

Przykłady rozmiaru zanieczyszczeń:

• Alergeny zwierząt: 0.1-5 μm

• Pyłki roślin: 10-100 μm

• Zarazki: 0.5-10 μm

• Dym ze spalania ropy: 1-10 μm

• Pył budowlany: 5-100 μm

• Dym papierosowy: 0.01-1 μm

Istnieje klasyfikacja pyłów ze względu na ich pochodzenie:

• Naturalne - pożary, wietrzenie skał, wybuchy wulkanów, rozkład materii organicznej i pylenie roślin.

• Antropogeniczne - spalanie paliw w gospodarstwach domowych, komunikacji samochodowej, energetyce i przemyśle), zaawansowane procesy technologiczne.

• Wtórne - wytwarzane w efekcie przemian chemicznych prekursorów pyłu w atmosferze: dwutlenk siarki (SO₂), tlenki azotu (NO_x), lotne związki organiczne (LZO), amoniak (NH₃). Znacząca ilość pyłów w powietrzu jest pochodzenia wtórnego.

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska zmienił zasady obliczania indeksu jakości powietrza na opisowy. Wartości liczbowe są jednak przydatne do wyświetlania wykresów oraz dokonywania szczegółowych analiz. Wobec powyższego na potrzeby statystyczne podawany jest indeks jakości powietrza zarówno w formie opisowej (zgodnie z najnowszymi zaleceniami Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska) jak i liczbowej (zgodnie z poprzednimi zaleceniami GIOŚ).

Poziomy indeksu jakości powietrza w Polsce

Poziom jakości powietrza	Poziomy na wykresach IJP	Zalecenia
Bardzo dobry	1	Jakość powietrza jest bardzo dobra a warunki bardzo sprzyjają aktywnościom na wolnym powietrzu - bez żadnych ograniczeń. Zalecana duża aktywność na świeżym powietrzu.
Dobry	1..3	Jakość powietrza jest zadowalająca, zanieczyszczenia nie powodują lub stanowią niskie zagrożenie dla zdrowia - przebywanie na wolnym powietrzu i aktywność fizyczna pozostaje bez ograniczeń. Zalecana duża aktywność na świeżym powietrzu.
Umiarkowany	3...5	Jakość powietrza jest akceptowalna. Zanieczyszczenie powietrza może stanowić zagrożenie dla zdrowia dla osób szczególnie narażonych (osób chorych, osób starszych, kobiet w ciąży i małych dzieci) - są to umiarkowane warunki do przebywania i aktywności na wolnym powietrzu. Zalecana aktywność na świeżym powietrzu.
Dostateczny	5...7	Zanieczyszczenie powietrza stanowi zagrożenie dla zdrowia, szczególnie dla osób narażonych (osób chorych, starszych, kobiet w ciąży i małych dzieci) i może mieć negatywne skutki na zdrowie. Zalecane jest ograniczenie lub rozplanować w czasie aktywności na wolnym powietrzu o ile wymaga to długotrwałego wysiłku fizycznego.
Zły	7...10	Jakość powietrza jest zła, zaleca się osobom chorym, starszym, kobietom w ciąży, małym dzieciom unikanie przebywania na wolnym powietrzu. Pozostałe osoby powinny ograniczyć i zrezygnować z wszelkiej aktywności fizycznej na wolnym powietrzu - wymagającej wzmożonego wysiłku fizycznego.
Bardzo zły	10+	Jakość powietrza jest bardzo zła i ma negatywny wpływ na zdrowie. Osoby chore, starsze, kobiety w ciąży i małe dzieci powinny bezwzględnie unikać przebywania na wolnym powietrzu. Pozostałe osoby powinny unikać i ograniczyć przebywanie na wolnym powietrzu do niezbędnego minimum. Aktywność fizyczna jest odradzana a długotrwała ekspozycja na substancje znajdujące się w powietrzu zwiększa ryzyko bezpośredniego wpływu na układ oddechowy, naczyniowo-sercowy i odpornościowy.

Index odnosi się do unormowanych w Rozporządzeniach poziomów zanieczyszczeń wpływających na czystość powietrza.

Pył zawieszony PM2,5 w odróżnieniu do PM10 jest frakcją pyłu o jeszcze niższych rozmiarach średnicy - poniżej 2,5 mikrometrów i jest bardziej niebezpieczny. Cząsteczki bez problemu docierają do górnych dróg oddechowych, płuc oraz przenikają do krwii. Według raportów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) długotrwała ekspozycja przy przekroczonych stężeniach skutkuje skróceniem średniej długości życia a także istotnie wpływa na przebieg chorób serca - nadciśnienie i zawał, zwiększa też ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe, szczególnie płuc.

Długotrwałe narażenie na pyły o średnicy poniżej 2.5 µm może powodować wzrost liczby zgonów z powodu chorób układu oddechowego i krążenia oraz wzrost występowania nagłych przypadków wymagających hospitalizacji - astma, ostra reakcja układu oddechowego i osłabienie czynności płuc. Objawia się to kaszlem, trudnościami z oddychaniem i zadyszką w trakcie wysiłku sportowego. Szacunki podają że życie przeciętnego Polaka ze względu na wysokie stężenia pyłów jest krótsze o 9-10 miesięcy.

Głównie z tego względu mieszkańcy powinni zwiększać świadomość dotyczącą spalania i regulowania pracy kotłów i pieców domowych. Na wyjątkową naganę zasługuje spalanie odpadów w kotłach - które jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia i w świetle obowiązujących przepisów jest nielegalne, a często jeszcze praktykowane.

Pył PM2.5 emitowany z kominów przemysłowych może być transportowany na odległość dochodzącą do 2500 km.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz.281) określiło wartość progową - 120 μg/m³ dla okresu uśredniania 24-godz.

Klasyfikacja i poziomy zawartości pyłu w powiertrzu:

Poziomy indeksu jakości powietrza w Polsce

Poziom jakości powietrza	PM2,5[µg/m3]​	PM10 [µg/m3]
Bardzo dobry	0-12	0-20
Dobry	13-36	21-60
Umiarkowany	37-60	61-100
Dostateczny	61-84	101-140
Zły	85-120	141-200
Bardzo zły	powyżej 120	powyżej 200

Pył zawieszony PM10 jest frakcją pyłu o bardzo małych rozmiarach średnicy - poniżej 10 mikrometrów. Cząsteczki są dostatecznie małe, aby przenikać głęboko do płuc i są mieszaniną cząstek stałych i kropelek cieczy. Głównym źródłem pyłu PM10 w powietrzu w miastach jest emisja ze spalania w indywidualnych systemach grzewczych paliw stałych takich jak węgiel, drewno i biomasa oraz z ruchu drogowego, szczególnie z pojazdów z silnikami wysokoprężnymi bez filtrów cząstek stałych.

Niekorzystne warunki meteorologiczne - brak wiatru i inwersja, w znacznym stopniu sprzyjają kumulowaniu się zanieczyszczeń i powstawaniu smogu, w konsekwencji powodują przekroczenia wartości stężeń dopuszczalnych zanieczyszczeń, szczególnie pyłu PM10.

Norma stężenia pyłu zawieszonego PM10 wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) nie powinna przekraczać:

• norma średniego 24-godz. stężenia pyłu PM10: 50 µg/m³.

• norma średniego rocznego stężenia pyłu PM10: 20 µg/m³

Dopuszczalne częstości przekraczania stężenia 24-godzinnego w roku - 35 razy

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz.281) określiło wartość progową - 200 μg/m³ dla okresu uśredniania 24-godz. przez trzy kolejne doby powyżej której należy informować społeczeństwo o ryzyku wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych.

Klasyfikacja i poziomy zawartości pyłu w powiertrzu:

Poziomy indeksu jakości powietrza w Polsce

Poziom jakości powietrza	PM2,5[µg/m3]​	PM10 [µg/m3]
Bardzo dobry	0-12	0-20
Dobry	13-36	21-60
Umiarkowany	37-60	61-100
Dostateczny	61-84	101-140
Zły	85-120	141-200
Bardzo zły	powyżej 120	powyżej 200

W celu wygodnej i łatwo przyswajalnej informacji wprowadzono skalę jakości powietrza. Indeks jakości powietrza w Polsce opisuje w sposób tekstowy stopień czystości powietrza. Na prezentowanych wykresach wykorzystywana jest również skala liczbowa IJP, która zwiększa się wraz z poziomem zanieczyszczeń.

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska zmienił zasady obliczania indeksu jakości powietrza na opisowy. Wartości liczbowe są jednak przydatne do wyświetlania wykresów oraz dokonywania szczegółowych analiz. Wobec powyższego na potrzeby statystyczne podawany jest indeks jakości powietrza zarówno w formie opisowej (zgodnie z najnowszymi zaleceniami Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska) jak i liczbowej (zgodnie z poprzednimi zaleceniami GIOŚ).

Poziomy indeksu jakości powietrza w Polsce

Poziom jakości powietrza	Skala na wykresach IJP	Zalecenia
Bardzo dobry	1	Jakość powietrza jest bardzo dobra a warunki bardzo sprzyjają aktywnościom na wolnym powietrzu - bez żadnych ograniczeń. Zalecana duża aktywność na świeżym powietrzu.
Dobry	1..3	Jakość powietrza jest zadowalająca, zanieczyszczenia nie powodują lub stanowią niskie zagrożenie dla zdrowia - przebywanie na wolnym powietrzu i aktywność fizyczna pozostaje bez ograniczeń. Zalecana duża aktywność na świeżym powietrzu.
Umiarkowany	3...5	Jakość powietrza jest akceptowalna. Zanieczyszczenie powietrza może stanowić zagrożenie dla zdrowia dla osób szczególnie narażonych (osób chorych, osób starszych, kobiet w ciąży i małych dzieci) - są to umiarkowane warunki do przebywania i aktywności na wolnym powietrzu. Zalecana aktywność na świeżym powietrzu.
Dostateczny	5...7	Zanieczyszczenie powietrza stanowi zagrożenie dla zdrowia, szczególnie dla osób narażonych (osób chorych, starszych, kobiet w ciąży i małych dzieci) i może mieć negatywne skutki na zdrowie. Zalecane jest ograniczenie lub rozplanować w czasie aktywności na wolnym powietrzu o ile wymaga to długotrwałego wysiłku fizycznego.
Zły	7...10	Jakość powietrza jest zła, zaleca się osobom chorym, starszym, kobietom w ciąży, małym dzieciom unikanie przebywania na wolnym powietrzu. Pozostałe osoby powinny ograniczyć i zrezygnować z wszelkiej aktywności fizycznej na wolnym powietrzu - wymagającej wzmożonego wysiłku fizycznego.
Bardzo zły	10+	Jakość powietrza jest bardzo zła i ma negatywny wpływ na zdrowie. Osoby chore, starsze, kobiety w ciąży i małe dzieci powinny bezwzględnie unikać przebywania na wolnym powietrzu. Pozostałe osoby powinny unikać i ograniczyć przebywanie na wolnym powietrzu do niezbędnego minimum. Aktywność fizyczna jest odradzana a długotrwała ekspozycja na substancje znajdujące się w powietrzu zwiększa ryzyko bepośredniego wpływu na układ oddechowy, naczyniowo-sercowy i odpornościowy.

Index odnosi się do unormowanych w Rozporządzeniach poziomów zanieczyszczeń związków wpływających na czystość powietrza.